Antybiotykooporoność to rosnący globalnie problem. Jednym z obszarów ich nadużywania i niewłaściwego stosowania są powszechne infekcje górnych dróg oddechowych. Panuje przekonanie o skuteczności antybiotykoterapii we wszystkich typach infekcji, podczas gdy wciąż brakuje rozróżnienia metody leczenia w zależności od przyczyny – inaczej wygląda postępowanie w przypadku infekcji wirusowej, a inaczej w przypadku stanu zapalnego wywołanego przez bakterie.
Dla wielu pacjentów antybiotyk to „cudowny lek”, panaceum na dolegliwości i jedyna broń w walce z każdym rodzajem infekcji. Skutkiem takiego postrzegania antybiotyków są stanowcze prośby i częste próby wymuszeń ze strony pacjentów, dla których niezbędnym elementem wizyty lekarskiej jest otrzymanie recepty. Często głównym powodem zgłaszania się do gabinetu lekarza rodzinnego jest chęć otrzymania antybiotyku, a nie porady w zakresie objawów infekcji.
Niewątpliwie istotną kwestią jest brak podstawowej wiedzy pacjentów w zakresie skuteczności oraz bezpieczeństwa antybiotykoterapii, a także właściwych metod leczenia. Pacjenci nie są świadomi długotrwałych skutków nieuzasadnionego stosowania antybiotyków oraz rosnącego związanego z tym ryzyka powstawania antybiotykooporności. Kolejnym wyzwaniem jest brak świadomości skuteczności antybiotyków jedynie na infekcje o podłożu bakteryjnym.
Ponad 90% infekcji gardła u osób dorosłych i ponad 70% u dzieci to zakażenia o etiologii wirusowej, w przypadku których antybiotyki nie są skutecznym rozwiązaniem. Pacjentowi należy przekazać informacje o najczęstszych przyczynach infekcji, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym oraz o możliwościach terapeutycznych
Edukacja powinna obejmować właściwe stosowanie antybiotyków, ponieważ zdarza się, że są one stosowane przez pacjentów bez konsultacji lekarskiej. Najczęściej są to leki pochodzące z domowych zapasów – pozostałe po wcześniejszych infekcjach, czy od innych domowników. Tak przyjmowane antybiotyki mogą być przeterminowane, a ich ilość często nie pozwala na zastosowanie antybiotykoterapii w odpowiednim schemacie.
W ramach edukacji warto również omówić sposób działania antybiotyku, m.in. działanie na konkretne rodzaje bakterii, bezcelowość stosowania takiego leczenia “profilaktycznie” czy “na wszelki wypadek”.
Z perspektywy pacjenta objawy występujące w zakażeniach wirusowych i bakteryjnych mogą wydawać się bardzo podobne. Istotne jest, aby pacjent w przypadku wątpliwości zasięgnął najpierw porady farmaceuty lub lekarza, i nie podejmował decyzji o leczeniu (szczególnie antybiotykiem) na własną rękę. Decyzja o włączeniu odpowiedniego leczenia powinna opierać się o wytyczne i rekomendacje w zakresie leczenia infekcji. W przeważającej ilości infekcji górnych dróg oddechowych właściwe postępowanie polega na wdrożeniu leczenia objawowego, pomagającego złagodzić uciążliwe symptomy. W każdym przypadku ważne jest, aby pomóc pacjentowi zrozumieć, dlaczego antybiotyk nie jest w danym momencie właściwym wyborem lub że sytuacja pacjenta wymaga chwilowej obserwacji lub wykonania dodatkowych badań (np. szybkich testów diagnostycznych).
Niewłaściwe stosowanie antybiotyków może prowadzić do rozwoju bakterii opornych na leki, co utrudnia leczenie przyszłych infekcji zarówno w skali poszczególnego pacjenta, jak i ogólnej antybiotykooporności. Leczenie antybiotykami powinno być zarezerwowane tylko dla przypadków, w których jest to konieczne. Niepotrzebnie podany antybiotyk może sprzyjać niszczeniu fizjologicznej flory bakteryjnej i powodować działania niepożądane. Badania naukowe wskazują, że w przypadku nawet krótkotrwałego stosowania antybiotyków, czas odbudowy prawidłowej flory bakteryjnej wynosi około 1 miesiąca, choć w niektórych przypadkach zmiany w mikrobiocie jelit mogą utrzymywać się kilka miesięcy, nawet do roku.
Do najczęstszych objawów zgłaszanych przez pacjentów w okresie infekcyjnym należą ból gardła, katar, gorączka, kaszel. W wielu przypadkach skuteczne w łagodzeniu dolegliwości są leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe czy przeciwzapalne. Pacjentowi należy zaproponować odpowiednie leczenie objawowe, oraz utwierdzić w przekonaniu, że taka metoda leczenia jest właściwym i słusznym postępowaniem, bez konieczności sięgania po środki przeciwdrobnoustrojowe.
Po włączonym leczeniu objawowym pacjentowi należy zalecić obserwację występujących objawów i zaproponować wizytę w razie braku poprawy lub nasilaniu się dolegliwości w najbliższych dniach. Dzięki takiemu podejściu pacjentowi okazywane jest wsparcie i zrozumienie, co pozwala budować lepszą relację i większe zaufanie w kontakcie lekarz-pacjent.
Pracownicy opieki zdrowotnej powinni w kontakcie z pacjentem prezentować spójną postawę i zawsze odradzać pacjentowi zażywanie antybiotyku “na własną rękę”. Kluczowe podkreślenie jest roli farmaceuty jako osoby, do której pacjent może zgłosić się po poradę w przypadku pojawienia się objawów infekcji. Farmaceuta pomoże w doborze preparatów do leczenia objawowego bądź w razie potrzeby zaleci konsultację z lekarzem.
W długofalowej perspektywie największym sukcesem terapeutycznym jest zwiększenie świadomości pacjenta w zakresie antybiotykoterapii i przekonanie go, że nie zawsze potrzebny jest antybiotyk. Takie działanie jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania dalszym wymuszeniom i późniejszym konsekwencjom nadmiernego stosowania antybiotyków. Ważne jest również, aby pacjent rozumiał, że zalecane leczenie jest dla niego najbardziej skuteczne i bezpieczne.
Piśmiennictwo:
Materiał edukacyjny dla lekarzy i farmaceutów
Polskie Towarzystwo Medycyny Rodzinnej (PTMR) zostało utworzone w roku 1999. Towarzystwo jest organizacją interdyscyplinarną, zrzeszającą wszystkich zainteresowanych medycyną rodzinną, przede wszystkim lekarzy specjalistów medycyny rodzinnej.
Zapraszamy do dołączenia do newslettera. Otrzymasz od PTMR na swoją skrzynkę e-mail powiadomienia o nowościach.
Polskie Towarzystwo Medycyny Rodzinnej 2022. Wszystkie prawa zastrzeżone.